Zapotrzebowanie rynku na wykwalifikowanych pracowników budowlanych

Od ponad 20 lat obserwujemy w Polsce stały niekorzystny trend malejącej liczby robotników budowlanych. Przyczyn tego zjawiska jest wiele, należą do nich również decyzje polityczne, które doprowadziły do likwidacji w latach 2002–2006 wielu szkół zawodowych, głównie budowlanych. Przykładowo na Dolnym Śląsku pod koniec lat 90. działało ponad 25 szkół zawodowych o profilu budowlanym, a w samym Wrocławiu 4–6, dających absolwentom wykształcenie zasadnicze zawodowe lub średnie techniczne. Rzemieślnicy chętnie przyjmowali ich uczniów na praktyki, a później zatrudniali.

Przełom XX i XXI w. obfitował jednak w sytuacje kryzysowe, które doprowadziły do podjęcia wielu błędnych decyzji. Zaczęto ograniczać liczbę szkół budowlanych i stworzono niekorzystne warunki uczenia się zawodów budowlanych i instalacyjnych, zrzucając cały ciężar i odpowiedzialność na pracodawców. W zrzeszeniach inżynierskich podjęto niekorzystne decyzje eliminujące absolwentów szkół średnich, techników i majstrów budowlanych z możliwości starania się o ograniczone uprawnienia budowlane ciesielskie, zbrojarskie, dekarskie czy murarskie oraz uprawnienia technika budowlanego umożliwiające prowadzenie w roli kierownika budowy nieskomplikowanych prac w domach jednorodzinnych, w tym termomodernizacyjnych. Zawód „budowlaniec” stracił znaczenie i szacunek, a oferowane pracownikom wynagrodzenie było często niższe niż sprzedawców w sklepie spożywczym. Nietrudno było przewidzieć, że w ciągu 10–15 lat zaczniemy dostrzegać brak robotników. Polscy specjaliści cieszyli się uznaniem pracodawców i inwestorów za granicą i pracowali najczęściej w Niemczech, Wielkiej Brytanii czy Francji, a w kraju sytuacja ulegała powolnemu pogorszeniu. Ciężar szkoleń przejęli najwięksi producenci, np. chemii budowlanej (Akademia Atlas, Bolix, STO, Fakro) czy systemów energetycznych (Akademia Viessmann, De Dietrich). W firmach do dziś organizowane są różnego rodzaju kursy, których celem jest pozyskanie świadomych wykonawców lub zagwarantowanie prawidłowego wykorzystania produktów i urządzeń.

Ujęcie ogólne

Duży wpływ na stale pogarszającą się sytuację na rynku pracy miała i ma demografia. Na uczelniach obserwuje się malejącą liczbę studentów, zwłaszcza kierunków inżynierskich. Znaczna część z nich kończy edukację na poziomie inżynierskim, nie kontynuując studiów magisterskich. Jeszcze mniej osób ubiega się o uprawnienia budowlane. Absolwentów uczelni technicznych zniechęca do pracy w budownictwie duża odpowiedzialność zawodowa, i to często przez całe życie, a wynagrodzenia są w stosunku do niej nieadekwatne i nieatrakcyjne. Rosnąca świadomość i konieczność rynkowa zwiększa znaczenie specjalistów i powinna zachęcać do kształcenia nowych pracowników oraz przebranżawiania się tych, na których zawody z różnych przyczyn spadło zapotrzebowanie rynkowe. Jednak tak nie jest i nawet wzrost wynagrodzenia szczególnie nie zwiększa atrakcyjności pracy w budownictwie. Wydaje się, że w tej sytuacji konieczne jest jeszcze większe otwarcie naszego rynku dla obcokrajowców. Jest to jednak jedynie „wytrych”, który umożliwi zrównoważenie potrzeb i podaży na budowlanym rynku pracy.

Demografia

Praktycznie cały okres istnienia III Rzeczypospolitej charakteryzuje się niekorzystnym, czyli ujemnym przyrostem naturalnym, jednak miniony rok zaskoczył wszystkich. W 2023 roku kolejny raz urodziło się mniej Polaków (o 11%), a przyrost naturalny wyniósł 137 tys. Pierwszy raz w historii dzietność w Polsce spadła poniżej 1,20. W 2023 roku urodziło się w naszym kraju jedynie 272 tys. dzieci, podczas gdy jeszcze w 2017 roku było ich ponad 400 tys. W ciągu ostatnich 6 lat liczba urodzeń spadła o ponad 30%.

Braki kadrowe będą zatem coraz dotkliwsze i widoczne na wszystkich szczeblach gospodarki, zwłaszcza w budownictwie. Przykładowo w jednym z dolnośląskich powiatów w zeszłym roku było 1200 absolwentów podstawówek, a w tym roku niewiele ponad 400.

Jak wcześniej wspomniano, maleje również liczba inżynierów ubiegających się o uprawnienia budowlane. Według danych Polskiej ­Izby Inżynierów Budownictwa, obecnie jest ona o 50–65% mniejsza od liczby osób ubiegających się o samodzielne funkcje budowlane 20–25 lat temu.

Na zorganizowanych w ramach BUILD UP Skills II (BUPS) warsztatach poświęconych podnoszeniu kwalifikacji i umiejętności wśród młodzieży szczegółowo omawiano aktualną sytuację w szkołach i na rynku pracy, widzianą oczyma nauczycieli szkół budowlanych, wykonawców, inżynierów oraz właścicieli małych, średnich i dużych firm budowlanych. Jednoznacznie stwierdzili oni, że podaż wykwalifikowanych pracowników, a także ich pomocników jest znacząca mniejsza od popytu. Strona programu znajduje się pod adresem: https://bups.kape.gov.pl/

Sytuacja na rynku budowlanym

Rynek budowlany dotyka chwilowe spowolnienie spowodowane m.in. wysokim kosztem pieniądza, a co za tym idzie, zmniejszeniem zdolności kredytowych inwestorów. Wysoki koszt pieniądza jest wynikiem wysokiej inflacji, a ta zależy od niestabilnej sytuacji politycznej w Europie i na świecie. Oprocentowanie odsetek przekroczyło w latach 2022–2023 nawet 20% w skali roku, zrozumiałe jest zatem chwilowe zmniejszenie zainteresowania kredytami i zbliżenie ich podaży do popytu. Zablokowanie środków z KPO 2021–2024 doprowadziło do pogłębienia spowolnienia w budownictwie, skumulowanego w latach 2022–2024. Realizacja termomodernizacji z tego programu nastąpi najwcześniej w połowie 2024 roku. Z dużym opóźnieniem „ruszyły” również mechanizmy finansowe dystrybuowane przez Urzędy Marszałkowskie w ramach UE. Realizacja inwestycji z tych funduszy rozpocznie się dopiero w listopadzie–grudniu 2024 roku lub na początku 2025. Jednak wszystkie środki dostępne będą pod koniec 2024 roku, co pozwoli zwiększyć aktywność w budownictwie. Wygląda na to, że na zwiększanie efektywności energetycznej, renowacje i termomodernizacje będzie ich wystarczająco dużo, pojawią się za to trudności z wydatkowaniem. Tak duża dostępność środków zwiększy zapotrzebowanie na robotników, a ich brak spowoduje znaczne wydłużenie czasu wykonania prac budowlanych, a co za tym idzie, także oczekiwania na wykonawcę. Powstaje zatem pytanie, czy jesteśmy przygotowani na realizację Długoterminowej strategii renowacji budynków (DSRB) pod względem dostępnej na rynku siły roboczej? Uświadomienie sobie czekającej nas skali inwestycji termoremontowych może bowiem przyprawić o zawrót głowy.

Przeczytaj także: Nowe kwalifikacje rynkowe | RynekInstalacyjny.pl

Długoterminowa strategia renowacji budynków

W lutym 2022 r. Sejm przyjął Długoterminową strategię renowacji budynków, która wyznacza ilościowe i jakościowe cele renowacji i termomodernizacji zasobów budowlanych w Polsce w perspektywie krótko- i długoterminowej. Realizacja zamierzonego celu doprowadzi do poprawy charakterystyki energetycznej budynków i redukcji emisji CO₂ o 85–90% oraz wpłynie na konieczność tworzenia nowych miejsc pracy związanych z przeprowadzaniem termomodernizacji budynków. Pojawiają się jednak uzasadnione obawy, że osiągnięcie celów DSRB nie jest możliwe przy aktualnie dostępnej liczbie wykwalifikowanych pracowników budowlanych. Pewną rezerwę stanowią kobiety (wg BUPS), które mają obecnie niewielki udział w budowlanym rynku pracy, zwłaszcza bezpośrednio na budowie. Konieczna będzie zatem promocja zawodów budowlanych wśród młodzieży, osób bezrobotnych i kobiet, tak aby zachęcić te grupy do podjęcia pracy w budownictwie.

Renowacja zasobów budowlanych jest jednym z największych wyzwań infrastrukturalnych Polski. Do 2050 roku polskie budynki powinny zostać zmodernizowane w sposób spójny z ideą neutralności klimatycznej. Strategia DSRB ma służyć przekształceniu krajowego zasobu budowlanego w budynki o niemal zerowym zużyciu energii, a finalnie doprowadzić do ich zeroemisyjności. W Polsce znajduje się 14,2 mln budynków, 40% z nich stanowią jednorodzinne budynki mieszkalne. Przewidywany koszt energetycznej transformacji wynosi 4–6 biliona złotych.

Znaczna część istniejących budynków cechuje się niską efektywnością energetyczną i w kolejnych latach będą one wymagały co najmniej głębokiej termomodernizacji. Dane wskazują na duże zróżnicowanie efektywności energetycznej zarówno pod względem przeznaczenia budynków, jak i roku oddania ich do użytkowania. Pod względem efektywności energetycznej stan przeważającej większości oceniono jako: zły, bardzo zły i krytyczny (tabela 2).

Plan termomodernizacji budynków w Polsce

Zapanowanie termomodernizacji pozwoli przewidzieć potrzeby kadrowe przedsiębiorstw budowlanych oraz firm produkujących materiały budowlane. Plany obejmą trzy dziesięciolecia: 2020–2030, 2030–2040 i 2040–2050. Jak na razie zrealizowaliśmy niewiele ambitnych celów DSRB w stosunku do planów. Już dziś problemem jest znalezienie dobrej firmy w krótkim, nieprzekraczającym trzech miesięcy okresie. Oczekiwanie na wolne terminy firm budowlanych przekracza 3–5 miesięcy, a na dobrych wykonawców 10–12 miesięcy. Jak tak dalej pójdzie, czas oczekiwania na firmę wykonawczą będzie dłuższy niż na wizytę u lekarza specjalisty w ramach NFZ.

W latach 2020–2030 zaplanowano termomodernizację 236 tys. budynków rocznie, w kolejnych latach 2030–2040 – 271 tys., a w latach 2040–2050 – 244 tys. budynków. Zgodnie ze strategią do 2050 roku szacowana jest konieczność przeprowadzenia ok. 7,5 mln inwestycji termomodernizacyjnych, w tym 4,7 mln głębokich termomodernizacji, także w ramach rozłożonej w czasie termomodernizacji etapowej.

Strategia zakłada średnie roczne tempo termomodernizacji na poziomie ok. 3,8%, przy założeniu że do 2050 roku 65% budynków osiągnie wskaźnik EP nie większy niż 50 kWh/(m² · rok) – to wartość o ok. 23% niższa od obecnego minimum prawnego. Realizacja tego celu będzie się wiązać ze znacznie większym zakresem prac oraz zdecydowanie większymi nakładami inwestycyjnymi. W tej sytuacji z pewnością pojawią się problemy z dostępnością wykwalifikowanych robotników, zwłaszcza że zamiast podnosić poziom kształcenia, w szkołach wprowadzane są uproszczenia i spłycenia zagadnień z dziedziny matematyki, fizyki czy informatyki, a w szkołach zawodowych zmniejszana jest liczba godzin nauki zawodu oraz umiejętności manualnych. Obowiązujące przepisy raczej zniechęcają pracodawców do prowadzenia praktyk dla uczniów szkół zawodowych oraz staży dla absolwentów szkół zawodowych i uczelni. Proponowane uproszczenia w edukacji oraz zmniejszanie podstawy programowej wydają się przeciwne polskiej racji stanu – zupełnie inaczej postępują państwa należące do liderów rozwoju i innowacji, będące w czołówce technologicznej i ekonomicznej.

Prognozowane zapotrzebowanie na wykwalifikowanych pracowników branży budowlanej i okołobudowlanej niezbędnych do realizacji strategii renowacji

Rekomendowany w strategii plan działania preferuje głęboką termomodernizację. Skalę inwestycji i planowaną liczbę „dziennych” realizacji termomodernizacji oszacowano w tabeli 5. Dane odnoszą się do dni roboczych przy założeniu, że nie wystąpią problemy organizacyjno-logistyczne i termomodernizacja realizowana będzie bez opóźnień pogodowych i zdrowotnych. W takich warunkach liczba ukończonych termomodernizacji dotyczyć będzie w zależności od województwa od 22 do 121 budynków dziennie, średnio 70 budynków dziennie.

W kolejnym etapie oszacowano minimalną liczbę robotników potrzebnych do realizacji renowacji i głębokiej termomodernizacji budynków w założonym tempie. Analizy wykonano za pomocą dwóch metod, najpierw szacując liczbę pracowników w specjalności budowlanej, sanitarnej oraz elektrycznej. Druga analiza sporządzona została przy bardziej szczegółowym podziale robotników oraz uwzględnieniu grup: architektów, inżynierów budowlanych, sanitarnych i elektrycznych, doradców technicznych. Sporządzono również harmonogramy czasowo-osobowe dotyczące głębokiej termomodernizacji domów jednorodzinnych o powierzchni do 200 m² oraz budynków do 1500 m² i 2500 m², a także powyżej 2500 m². Wyniki pierwszego szacunku zamieszczono w tabeli 6. Łączne zapotrzebowanie na robotników do realizacji celów redukcji emisji CO² wynosi 326,3 tys. osób.

W celu wyeliminowania błędów w szacowaniu potrzeb rynku pracy w związku z realizacją strategii DSRB uszczegółowiono zakres analizy i ponownie przeanalizowano zapotrzebowanie na wykwalifikowanych pracowników: robotników oraz kadrę techniczną – architektów, inżynierów branży konstrukcyjnej, sanitarnej i elektrycznej czy kosztorysantów. Szacowanie przeprowadzono w oparciu o potrzeby wynikające z wdrażania DSRB z wykorzystaniem rzeczywistych nakładów osobowych i harmonogramu robót, zakładając minimalny czas realizacji inwestycji przy optymalnych zasobach ludzkich. Wyniki konsultowano z firmami wykonawczymi i kosztorysantami, bazowano również na doświadczeniach z nadzoru robót. Uwzględniono urlopy pracowników, dni wolne od pracy i weekendy, ale bez przerw z przyczyn pogodowych, organizacyjnych i innych występujących na budowach. Doświadczenia wskazują, że przerwy mogą znacząco wpłynąć na czas wykonania zadania. Harmonogramy uwzględniają równoległe prowadzenie prac budowlanych i instalacyjnych, tak aby termomodernizacja przeprowadzana była jak najkrócej. Szacunkowy czas realizacji termomodernizacji zamieszczono w tabeli 7. Przyjęto ostatecznie, że prowadzona będzie głęboka termomodernizacja i w odniesieniu do tego poziomu opracowano analizy zatrudnienia.

Wyniki analiz

W ramach projektu BUILD UP Skills II Poland dokonano zestawienia szacunków. Ponowna analiza zapotrzebowania na robotników i kadrę techniczną dała podobne wyniki (tabela 8 i 9).

Zawody związane z budownictwem można w uproszczeniu podzielić na budowlane oraz instalacyjne – sanitarne i elektryczne. Analizując możliwości firm budowlanych, konieczne jest ustalenie czasu niezbędnego do wykonania głębokiej termomodernizacji. W trakcie analizowania potrzeb wynikających z realizacji DSRB założenia i metodologię weryfikacji potrzeb konsultowano z wykonawcami, kosztorysantami i doświadczonymi kierownikami robót. Opinie nt. czasu wykonania prac w przypadku np. domu jednorodzinnego były tak różne, że zmusiły autorów raportu do dokładniejszego podejścia do zagadnienia. Ostatecznie czynności podzielono na branże (budowlana, sanitarna, elektryczna) i podbranże (budowlana: cieśle, dekarze, tynkarze itd.) i określono liczbę roboczogodzin potrzebną na czynności związane z głęboką termomodernizacją. Docelowym standardem dla termomodernizowanego budynku mieszkalnego jest EP ≤ 50 kWh/(m² · rok). Realizacja scenariusza długoterminowej strategii renowacji zakłada, że do roku 2050 wskaźnik ten osiągnie 65% budynków, czyli 9,23 mln.

Analizy przeprowadzono z wykorzystaniem dwóch metod, a wyniki porównano (tabela 10). W odniesieniu do branży budowlanej i sanitarnej uzyskano bardzo zbliżone wyniki, większe różnice dotyczyły grupy instalatorów elektrycznych. Zdaniem autorów, zmiany rynkowe wpłyną istotnie na rynek instalacji elektrycznych, szczególnie w segmencie niskiego napięcia. Szacowana liczba potrzebnych monterów instalacji elektrycznych będzie się zbliżać w najbliższych latach do 67 tys.

Podsumowanie

Na koniec kilka słów komentarza i podsumowanie. Do realizacji Długoterminowej strategii renowacji budynków potrzeba:

1. 182 tys. robotników budowlanych. Szacuje się, że aktualnie w termomodernizacji działa 40–45 tys. robotników, konieczne będzie przygotowanie dodatkowo 140 tys.;

2. 86 tys. instalatorów sanitarnych. Aktualnie w termomodernizacji pracuje ich ok. 21–22 tys.;

3. 60–66 tys. instalatorów elektrycznych. Obecnie pracuje ich w termomodernizacji ok. 13,2 tys. Zapotrzebowanie na elektryków będzie szybko wzrastać m.in. ze względu na fakt, że termomodernizacja będzie obejmować: fotowoltaikę, oświetlenie, urządzenia pomocnicze, stosowanie pomp ciepła, modernizację przyłączy elektrycznych.

4. Rozwija się rynek GWC, dlatego liczba pracowników wykonujących odwierty wzrośnie z 18–20 tys. do 45 tys. (pod warunkiem utrzymania promocji tego kierunku działania w UE).

5. Rośnie również zapotrzebowanie na audyty energetyczne oraz świadectwa charakterystyki energetycznej. Przewiduje się, że liczba audytorów może sięgnąć nawet 6 tys. Przyczyną takiego wzrostu będzie duża liczba budynków do oceny energetycznej w procesie termomodernizacji, a zmiana wymagań prawnych z metody miesięcznej na godzinową wymagać będzie zwiększonych nakładów pracy, które wydłużą czas wykonania świadectw i audytów, zwłaszcza w przypadku budynków objętych ochroną konserwatorską.

6. Do realizacji termomodernizacji na tak ogromną skalę potrzeba będzie doradców technicznych, których liczba może przekroczyć 6,5 tys.

7. Przewiduje się, że kadra techniczna wymagana do realizacji strategii renowacji wynosić będzie ok. 28 tysięcy architektów, kosztorysantów, konstruktorów, instalatorów sanitarnych i elektrycznych.

Finalnie do realizacji strategii renowacji należy zaangażować ok. 380–400 tys. osób. Szacuje się, że aktualnie w termomodernizacji pracuje ok. 85–110 tys. osób reprezentujących różne branże.

Co zrobić, aby pozyskać niezbędną liczbę pracowników budowlanych? Zdaniem uczestników projektu BUPS należy:

1. Przeprowadzić ogólnospołeczną kampanię promującą zawody związane z branżą budowlaną, z naciskiem na prestiż tego zawodu i możliwości rozwoju, w tym ekonomicznego.

2. Wdrożyć praktyczne rozwiązania w zakresie dokształcania nauczycieli na wszystkich poziomach edukacyjnych, co częściowo rozwiąże problem z kadrą kształcącą na kierunkach budowlanych.

3. Zwiększyć wynagrodzenie nauczycieli zawodów budowlanych i wykorzystać pracowników sektora budowlanego, którzy z różnych powodów (np. zdrowotnych) nie mogą już pracować w produkcji, ale mogą i chcą kształcić nowe kadry.

4. Systemowo rozwiązać problemy prawne i ekonomiczne wynagradzania pracy uczniów, stażystów i praktykantów w budownictwie.

5. Przeprowadzić działania mające na celu zwiększenie udziału wśród pracowników budowlanych: kobiet, seniorów, pracowników górnictwa i osób z niepełnosprawnościami. Umożliwić i zachęcać ich do podnoszenia kwalifikacji poprzez rozwój kształcenia nieformalnego.

6. Wprowadzić certyfikację osób w zakresie umiejętności stosowania najnowszych technologii energooszczędnego i nisko- lub zeroemisyjnego budownictwa.

7. Zmienić podstawę programową kształcenia w zawodach budowlanych, wprowadzając większy zakres informacji nt. komponentów dotyczących OZE i efektywności energetycznej.

8. Zwiększyć liczbę kwalifikacji rynkowych z obszaru efektywności energetycznej i OZE włączonych do Zintegrowanego Systemu Kwalifikacji.

9. Przywrócić uprawnienia budowlane dla techników budowlanych oraz uprawnienia majstra budowlanego.

10. Wprowadzić wysokobudżetowe konkursy dla adeptów szkół technicznych na opracowanie prac dyplomowych dotyczących poszukiwania i wdrażania innowacji w zakresie oszczędnych technologii i racjonalizacji zużycia energii, propagować je oraz ich finały i finalistów w środkach masowego przekazu pod hasłem „Innowacje i efektywność energetyczna w budownictwie”.